İnsan bu dünyaya əcdadının günahını yumağa gəlir.
Artur Şopenhauer

Tanrı insanı yaratdı, yoxsa insan Tanrını? Qədimdən bəri bir çox filosofları düşündürən və mübahisələrə səbəb olan suallardan biridir və fərqli cavabları özündə ehtiva edir. Ateizm tərəfdarlarının fikrincə, Tanrı bizi yaxşı insan olmaq üçün yaratmış olsaydı, azad iradə verməzdi. 

İmmanuel Kant “Bəşər tarixinin konyektiv başlanğıcı” əsərində ilk günah və əxlaqi azadlıq arasındakı vəhdətdən danışır. Burada bizim azad iradəmizlə pislik etdiyimizdən danışılır. Tanrı bizim nə etdiyimizi bilirsə, bu azad iradə necə “azad” ola bilər? Tanrı mənim sonumun necə olacağını bilirdisə, bu qədər sınağa nə gərək vardı, axı?

Biz tanrının əzəli və əbədi olduğunu deyirik. Hətta Tanrı ilə birgə yaranıb zaman. “Sənə etiraf edirəm Tanrım, zamanın nə olduğunu hələ də bilmirəm” (Avqustin Avreli).

Bizim zamandan anladığımız, gələcək, indiki və keçmiş zamana bölməyimiz, bəlkə də, düzgün deyil. Bəlkə, Tanrının zaman anlayışı ilə bizimki arasında fərqlər var, yaxud ümumiyyətlə, onun üçün zaman anlayışı yoxdur. Bu səbəbdən də bizim gələcəkdə nə edəcəyimizi bilməsi heç nəyi dəyişdirmir, çünki bizim adına gələcək dediyimiz zaman ölçüsü onun üçün gələcək deyil.

Antropomorfizmə əsasən, bir çox varlıqları insana bənzədirik. Tanrını insan cildində düşünməyimizin, onu antropomorflaşdırmağımızın əsasında mifologiyanın da payı var. Əslində, bu bizə yunan mifologiyası tərəfindən təqdim olunmuş versiyadır. Çünki insan nəyi görürsə, onu xəyal edir və görmədiyi bir şeyi təsəvvüründə formalaşdıra bilməz. Ona görə də qədim Yunan mifologiyasından bəri Tanrı bizə insan cildində sunulub və başqa cür ola da bilməzdi. Çünki qeyri-adi varlıqları, tutaq ki, qanadlı bir fili təsəvvür edərkən belə bizə məlum olanları, daha doğrusu, gözümüzlə gördüklərimizi (mövcud olanları) beynimizdə sintez edərək, təsəvvürümüzdə çəhrayı qanadlı bir fil yaradırıq. Yəni, insan görmədiyi bir şeyi düşünə bilməz. Məsələn, yeni bir rəng yaradarkən onu mövcud fərqli rənglərin sintezindən yaradırıq. Nəzərə alsaq ki, Tanrı ən ali varlıq olaraq insanı yaradıb, biz də onu ali olaraq yaratdığı varlığın cildində təsəvvür edirik. Həm də fiziki cəhətdən qadından güclü olan kişi cildində.

Fridrix Nitşe “Tanrı öldü” dedikdə tam olaraq Tanrının ölümünü nəzərdə tutmur. O, Tanrının ölümündən danışarkən həm də insanların  içindəki əxlaqın öldüyünə işarə edirdi (Aydın Talıbzadə “Tanrı-əxlaqdır”). Çünki F.Nitşenin yaşadığı dövrdə artıq kilsə əxlaq anlayışını itirmiş və “ticarət” meydanına çevrilmişdi.

Corc Qordon Bayronun “Qabil” (“Cain”) pyesi Habil və Qabil haqqında mifə söykənir. Dini rəvayətlərdə Qabil qardaşını qısqanan və daim onun zəif cəhətini axtaran mənfi obraz kimi qələmə verilir. Adəm, oğulları Habil və Qabilə xarakterlərinə uyğun iş vermişdi. Habil yumşaq təbiətli və mərhəmətli olduğu üçün ona çobanlığı, Qabilə isə kobud və sərt təbiətli olduğu üçün tarlada işləməyi, əkinçilik etməyi tapşırmışdı. Məhsul vaxtı hər ikisi öz məhsullarından ən yaxşılarını seçib Allaha qurban verməli idilər. Habil quzularından ən yaxşısını seçir və Allaha qurban verir, Qabil isə ən çürük məhsulu seçib verir. Allah sidq ürəkdən veriləni qurban olaraq qəbul edirdi və qurban üçün məhsullardan ən yaxşısı seçilməli idi. Çox vaxt “qurban” dedikdə biz də ona görə ən yaxşını, pak və təmiz olanı nəzərdə tuturuq. C.Bayronun “Qabil” pyesində isə dini rəvayətin bu hissəsi fərqli şəkildə təqdim olunur. Qabil qardaşını qısqandığı üçün deyil, əcdadına nifrət etdiyi üçün Habillə yola getmirdi. Çünki, o əcdadının - Adəmin işlədiyi günahın cəzasını çəkirdi. Bayronun yaratdığı İblis (şər ruh) obrazı Qabildə Allaha qarşı nifrət yaratmaq istəyirdi. Çünki İblis Allahı qısqanırdı. Onun yerində olmaq, kainatı idarə etmək istəyirdi. İblis: “Sən bu ünsiyyətə layiqsən, yoxsa sən mənə deyil, ilana təsadüf edərdin... İndi düşündükdə zalım kimdir? Sizi həyatdan məhrum edənmi, ya sizə əbədi bir həyat və bu həyat içərisində bilik və sevinc vermək istəyənmi?”

Adəm və Həvva əvvəl həyat ağacının meyvələrindən dadmalı olduqları halda, bilik ağacının meyvələrindən yedilər. Artur Millerin “Dünyanın yaranışı və başqa başqa işlər” pyesində də bu mövzuya toxunulub. Amma burada Adəm və Həvva Lüsiferin sayəsində bilik ağacının meyvələrindən yeyir və bununla da gələcək nəsilləri yaranır. Lakin Tanrı onların bu meyvələrdən yemələrini istəmirdi. gözləyirdi ki, Adəmlə Həvva gələcək nəsillərinin necə olacağını özləri dərk etsinlər. Bilmək olmaz, bu, nə qədər müddətə baş verəcəkdi, bəlkə də, onlar heç vaxt dərk etməyəcəkdilər. A.Millerin pyesində Qabildə qısqanclıq vardı, tanrının yalnız onu seçməsini istəyirdi və Habilin çıxıb getməsi üçün onu zəncirlə vuraraq qovur, bununla da qardaşını öldürürdü. Bayronun “Qabil” pyesində isə Qabil Habili sırf onu Allaha itaətə məcbur etdiyi üçün vurur və zərbəsinin onu öldürəcəyini düşünmür. Bayronun pyesində İblis Allahdan yüksəkdə olmaq istəyirdi və ona görə Allah “bayquş” idi. Əslində, müdriklik və ağıl simvolu kimi tanınan bayquş, burada mənfi mənada, tənhalığı simvolizə edir. İblis: “Lakin sənin Allahın yalnızdır, təkdir, elə isə o, mərhəmətli və bəxtiyar ola bilərmi?” İblis deməyə çalışırdı ki, Allahın səni bəxtiyar deyil, bədbəxt edir. Allah mərhəmətli olsaydı, Adəmin və Həvvanın günahını bağışlayardı və siz onların günahının cəzasını çəkməli olmazdınız. A.Millerin yaratdığı Lüsifer obrazı isə Allahı eqoist və kibirli biri kimi qələmə verməyə çalışırdı. Lüsifer: “Tanrının sevimlisi olmur, insan onun güzgüsüdür. O, bu güzgünü özünün necə tərifləndiyini görmək üçün yaradır” - deyirdi. Əslində, Lüsiferə görə tanrının güzgüsü Habil idi. Çünki o, itaətdən qaçmırdı, boyun əyirdi, Tanrını uca tuturdu ona daim ucalığını xatırladırdı. Tanrı: “Amma axı, Qabil, qartallar və qarğalar, şirlər və siçovullar var. Hər quş qartal ola bilməz, axı. Eləcə də, heç kəs siçovul olmaq istəmir. Deməli, hərənin öz yeri var. Məsələnin məğzi də elə bundadır”. Tanrı ona səni “siçovul” olaraq yaratdım, sən “qartal” ola bilməzsən deyirdi. Yəni əgər “qartal” olmağını istəsəydim, səni qartal yaradardım. Amma Tanrı artıq o “qartal”ı yaratmışdı. Bu, Lüsifer idi. Lüsifer Tanrıya kömək edirdi, əslində. Lüsiferi də Tanrı yaratmışdı və özünün ilkin eksperiment kimi yaratdığı ona itaətdən boyun qaçırmışdı. Buna görə də, Tanrı insanı (sonra yaratdığını) onun itaətindən qaçmasın deyə qanadsız yaratmışdı. Lüsifer nə qədər Tanrı səviyyəsində olmaq istəsə də, Tanrı getmək istədikdə o, bu dünyanı tək idarə edə bilməyəcəyini anladı. Düşünün, dünyanı yalnız Lüsifer idarə etmiş olsaydı, yer üzündə yalnız bədbəxtliklər, yolunu azmış və Tanrı olmağa meyilli, amma əsla Tanrı ola bilmək istedadına sahib olmayan milyonlarla insan üsyana qalxardı.

Bəs, sonra?

A.Millerin pyesində əsas problem budur ki, ali qüvvələrin başları bir-birilərinə o qədər qarışıb ki, insanı düşünmək hayında deyillər. Tanrı ilə Lüsifer arasında intellektual mübarizə davam etsə də, pyesin tonu dəyişir. Beləliklə, Qabilin Habili öldürməsindən sonra son 6 səhifədə müəllif kinayəsi yox olur. Adəmin son replikasında insan ulu qüvvələri mərhəmətə çağırır və nəticədə fars tragediya ilə əvəzlənir. Dünya dramaturgiyasında farsın tragediyaya çevrilməsi nadir hallarda olur. Bibliyaya görə, qətl törənməlidir və deməli, qəhrəmanın ölümü ilə janr dəyişərək faciə ilə əvəzlənməlidir. Bayronun “Qabil” pyesinin sonu da eynilə bu cür - Qabilin Habili öldürməsi ilə nəticələnir. Hər iki pyesin sonunda qətl baş verir və bununla janr dəyişikliyi özünü büruzə verir.
A.Millerin pyesində Lüsifer Habilə deyir:

"Öldür içindəki məhəbbəti,
Qabil, öldür hələ də içində qalan hər şeyi, Bütün sevgiləri
Ölüm Tanrıya mədhiyyənin yeni təzahürüdür!
Amma onu qətllə sevindirmə!” 

Lüsifer Qabili unudaraq öldürməyi nəzərdə tutsa da, Qabil Habili öldürərək unutmur, əksinə, qorxduğu günah sonda onu tapır. Bir vaxtlar ona qardaş olan Habili heç vaxt unuda bilməzdi. Sonda Qabilin anası da, qardaşını öldürdüyü üçün Tanrıdan Qabili ölümlə cəzalandırmağı istəyir. Burada maraqlı bir məqam ortaya çıxır ki, əslində, Qabilin anası bir anlıq qəzəblə canı canından olan övladının ölməsini istəyir. Əgər bir ana öz övladının ölümünü istəyirsə, deməli, Qabilin də bir anlıq qəzəblə öz qardaşını öldürməsi “təbii” qəbul edilməli idi.

Bayronun pyesində də Tanrı özünə sitayiş üçün yaratdığı insandan qurban tələb edir. Qabil günahkar olduğu üçün Tanrıya deyil, Adəm və Həvvaya nifrət edirdi. Onların əvvəlcə bilik yox, həyat ağacınının meyvəsindən yeməli olmalarını deyirdi. İblis Qabilə deyirdi: “Allah deyir ki, heyvanları insanlar üçün, insanları isə özü üçün yem olaraq yaratmışdı”. Allah insanı özü üçün yaratmışdı.

Pyesin digər maraqlı məqamı bütün obrazların cüt şəkildə verilməsidir. Adəm və Həvva, Ada və Qabil, Senna və Habil. Yalnız İblis və Allah tək olaraq göstərilir. Allah tək olduğu üçün İblis onun mərhəmətsiz olduğunu düşünür, amma özünün də, tək olduğunu unudur.

Eyni mərhəmətsizlik duyğusu onda da vardı. İblis: “əgər köləlik bir bəxtiyarlıq isə, onlar bəxtiyar deyildir. Bilik sevgini məhv edirsə, o zaman anladıqdan sonra sevməyə başladığın şey nə olmalıdır? İblis Qabilin halına acıyaraq deyirdi: “Mən sənə acıyıram, çünki sən çox keçmədən məhv olacaq bir şeyi sevirsən”. İblisə görə, ağıllı mələklər sevmirlər, onlar bilirlər, sevgi bilmədən olur. Amma əslində, İblis yanılırdı, ağıllı mələklər də sevirdi, lakin onlar özlərini sevir və yalnız öz mənliklərinə sitayiş edirdilər. Qabil tək də bəxtiyar ola biləcəyini anlamağa başlamışdı. Adanı tək qalmaq qorxusuna görə yox, gözəl hesab etdiyi üçün sevirdi. Qabil dünyada gözəl hesab etdiyi şeylərə baxdıqca Adanı xatırlayırdı. Ada isə, əslində, təklik qorxusuna görə Qabili sevirdi: Mən tək bəxtiyar olmaq istəməyirəm və ola da bilmərəm”.

Nəticə etibarilə, Ada özünü sevdiyi üçün Qabili sevmiş olurdu. Pyesin əvvəlindən bəri itaətkar olan Ada pyesin sonunda təklik qorxusu ucbatından itaətdən boyun qaçırırdı. Ada: “Yox, Allah özü belə səndən əl çəksə, mən səndən əl çəkməyəcəm. Sən mənimlə olduqca, mən cənnətsiz də bəxtiyaram”. Ada Qabilin cənnətə düşməyəcəyini bilirdi, çünki Qabil itaətini layiqincə yerinə yetirmirdi. Ona görə də əmin idi ki, cənnətdə Qabil olmayacaqdı, buna görə də cənnətə düşsə, bəxtiyar olmayacağını düşünürdü. Bayron pyesində qadını kişidən aşağı tuturdu. Çünki, o İblisin dilindən deyirdi: “Ah, məsumluq! Səni və sənin övladlarını yeni və qeyri-adi bir şeylə həyəcana gətirəcək qadının cildini dəyişmiş bir ilan olduğunu unutma!”. Maraqlıdır ki, Bayron qadının İblis cildində olduğunu düşünürdü və Adəmi yoldan çıxardıb həyat ağacınının meyvəsindən yedirən Həvva kimi, Adanın da Qabili yoldan çıxara biləcəyini zənn edirdi. Amma İblis yanılırdı, çünki bu dəfə Qabil Adanı yoldan çıxarırdı. Ada Allaha sitayiş etdiyi halda, itaətdən qaçan Qabil idi.

Ada: “Lakin ağac çox qollu-budaqlı olduğu üçün altı gecə qədər qaranlıq, dərin kölgələr qədər sərin olur. Sanki yalnız altında yatanları günəşdən qorumaq üçün yaradılmışdı”. Bu qollu-budaqlı ağac kimi Allah da onun hökmü altında yatanları” belə qoruyurdu. Sərv ağacının altında yatanlar kimi, digərləri də günahın köləsi olaraq cəzanın hökmü altında yatmırdımı?

Qabil kainatı, ulduzları, planetləri gördükdən sonra özünün bir heç olduğunu düşünməyə başlayır. Amma o, yanılırdı. Çünki kainat öz gücünü dərk edə bilmirdi, amma insan öz gücünün fərqinə varmağı bacarırdı.

Qabil pyesin sonunda Habili öldürür. Cinayət törətməklə Habildən qurtulur, amma onun günahı sonrakı nəsillərin əbədi cəzasına çevrilir. Bununla, Habil ilk öldürülən, ilk cənnətə gedən, Qabil isə ilk qatil, ilk cəhənnəmə gedən olur. Pyesin sonunda Habilin ölməsi, onun qurban olaraq seçilməsinə səbəblərdən biri isə qurban kimi Habilin təmiz, məsum və pak olması idi.

Qədim yunan mifologiyasında Tanrılar insanı cəzalandırmaq istədikdə onun ağlını əlindən alardılar. Ağlını itirmiş insan, onsuz da səhv etdiyini anlaya bilməzdi. 

Beləliklə, ona itaət edənlərin, günahlarının bağışlanması üçün dua edənlərin sayı artmış olacaqdı.

Habil və Qabilin sonrakı taleyi Xorxe Luis Borxesin “Kölgəyə tərif” kitabında verilmişdir. Burada görürük ki, Habil Qabilin səhvini unudaraq onu bağışlayır.

Habil və Qabil Habilin ölümündən sonra təzədən görüşürlər...

“Səhralıqla yol gedirdilər və uzaqdan bir-birilərini tanıdılar, çünki ikisinin də boyu uzun idi. İki qardaş yerdə oturdular, bir ocaq da qalayıb yemək yedilər. Qürub çağı yorğunluqdan üzülmüş insanlar kimi sükutu pozmadan dayandılar. Göy üzündə hələ ki, adı qoyulmayan bir neçə ulduz görünməyə başladı. Ocağın gur işığında Qabil Habilin alnında daşın izini gördü və əlindəki çörəyi yerə atıb, günahının bağışlanması üçün yalvardı.

Habil cavabladı:

Sənmi məni öldürdün, yoxsa mənmi səni? Xatırlamıram; burada əvvəlkitək yenə bir yerdəyik.

İndi bildim məni həqiqətən bağışladığını, – dedi Qabil, – çünki unutmaq bağışlamaqdır. Mən də unutmağa çalışacağam.
Habil yavaşca:

Doğrudur. Peşmanlıq qaldıqca, günah da qalar” (Xorxe Luis Borxes “Kölgəyə tərif” (1969) kitabından).

Tanrı günahı bağışlamırdı, amma onun yaratdığı “varlıq” bağışlamaq qabiliyyətinə malik idi. Beləliklə, “Tanrının güzgüsü insandır”, əslində, yanlış bir deyim idi. Doğru olan isə Tanrı özündə olmayan keyfiyyətləri (bağışlamaq, ehtiras, qorxu və s.) bir başqa varlıqda yaratmaqla, bəlkə də “qurdunu öldürürdü”. Ona görə də “onun həmkarı”, əslində, insan yox, şeytan idi. Ulu Tanrı, Xan Tenqri özündə “yaradıcı, ilah” mənalarını ehtiva edir. Maraqlıdır ki, yaradıcılıq qabiliyyəti yalnız Tanrının yaratdığı insana məxsusdur. Nitsşenin yazdığı kimi Ecce homo, estetik dəyərlər “Faciənin doğuşunda tanınan yeganə dəyərlərdir”. Nitşenin fikrincə, “varlıq və dünya əbədi olaraq yalnız estetik hadisə kimi əsaslandırılır”. Beləliklə, mənim fikrimcə, biz insanı “Homoestetikus” adlandıra bilərik. Yəni, əslində, Allahı ən ali, bilici, yaradıcı olaraq təsəvvür etməklə insan öz pərəstiş obyektini (idolunu), özündən daha güclü və gözəl hesab etdiyi Tanrısını yaradır. Bu Tanrı onu bütün pisliklərdən, dəhşətlərdən və yaratdığı Şeytan “Lüsifer”dən qoruyurdu. 

Fatimə Qurbanzadə
Tələbə-teatrşünas