Postmodernizmin parçalanmış məkanı göstərənlərin sonsuzluğuna açılan tekst yaradır. Yəni ki, postmodern tekst göstərənlər sistemidir. Göstərilən (işarələnən obyekt) isə yoxdur. Amma, yox! Bu məqamda gərək Peirce ilə razılaşaq: o, deyir ki, göstərilən həmişə var, sadəcə bəzən biz onu dərk etmirik. Patris Pavinin təbirincə desək, postmodernizm modernizmin özünə qapanmasından yaranıb. Modernizmin özünə qapanması isə onun göstərilənlər, işarələnən obyektlər sisteminin özünə qapanmasıdır. Həmçinin postmodern teatrın başlıca xüsusiyyəti, göstəriləni bloklayıb göstərənlərı saxlamaq və beləcə “məzmunsuz stukturlar” yaratmaqdır. Deməli, addımbaşı zikr etdiyimiz “məzmunsuz stuktur” nədir?.. Məzmunsuz stuktur göstəriləni (işarələnən obyekti) bloklanmış işarə, yaxud işarələr sistemidir. Bloklanmış, özünə qapanmış göstərilən “diferensial gerçəklik”dir. 

Disskurs yazılı mətndir, teks mənanın yazıdan qeyri hər hansı materiayaya düzülməsidir. Məsələn, roman disskursdur, şəhər  tekst. Disskurs simvolik işarələr sistemidir, teks ikonik. Amma və lakin, hamımızın dərinlərə bastırıb, görməzdən gəlməyə çalışdığımız “acı həqiqət” budur ki, teatral tekst həmişə disskursdan (ədəbi əsasdan) yaranır. İndi kimsə antropoloqların “ritual”, “ayin”, “mif” kimi sevimli sözlərini oynadaraq kontrarqumentlər tolazdaya bilər. Brext belələrinə deyirdi :teatr ona görə teatrdır ki, ritual deyil. Həmçinin teatr mif deyil, teatr ayin deyil. Əlbəttə, bunlar hər biri teatrın tarixi gerçəkliyi kimi çıxış edir. Məsələyə psixoanalitik ədayla yanaşsaq bunlara teatrın bilincdışı da deyə bilərik. Etiraf edim ki, əksər hallarda biz nəzəriyyəçilər süni dərinlik effekti yaratmaq amacıyla bu anlayışları oynadırıq. İkinci tərəfdən, postmodern düşüncə dalğasına köklənmiş teatrın əsas xassəsi budur ki, o bilincdışını örtbasdır eləmək, xaosu kosmosa çevirmək kimi qayğılardan uzaqdır. Postmodern teks bilincdışının faktıdır. Ən azından o, özünü bu cür aparmaqdan kayf alır. Bu onun stlistikası, imicidir. Modern teks bilincin “mühazirəsi”ndən, postmodern teks isə bilincdışının çığırtısından yaranır. Postmodern teatrda ritual, ayin ilkin  səbəb kimi yox, məqsəd, hətta nəticə kimi çıxış edir. Tamaşa isə həmişə disskursdan yaranır, birmənalı olaraq, disskurs teatral tekst üçün xammaldır. Bizcə, iki növ disskurs var: genodisskurs və depressiv disskurs. Genodisskursu bizKristevanın “genotext”ifadəsindən təsirlənərək qondarmışıq. Genotext  “istehsal edən, mayalayan tekstdir, bu növ tekst dərin məntiqi “stuktur”a malikdir”. Modernizmin universal ağlı genodisskurs düzümündə zühur edir. Həmçinin, Aristotelçi disskurs genodisskursdur: burada disskursun yapısı (oxu: sturturu) hər şeyi müəyyən edir. Aristotel buna mythos deyir: disskursiv düzüm hadisələr yaradır və  bu hadisələr özlüyündə qəhrəmanın (xarakterin) taleyi kimi çıxış edir. Aristotelçi genodisskurs və onun hadisələr düzümü  qəhrəmanın eyləm xəritəsini cızır. Bu əvvəlcədən müəyyən edilmiş traektoriyadır. Genodisskurs falloqosentrik düşüncə tərzidir. Ənənəvi disskursu tənqid edərkən Derrida ona belə bir ad qoyur. Nədən ki, bu disskurs loqosentrikdir və eyni zamanda loqos fallik iqtidardır. Onun mərkəzində diqtə edən, mayalayan ata arxetipi dayanır. Bu ataya biz bilgi, ağıl, ideya, iradə və s. deyə bilərik. 

Postmodern epistemə xas disskursa isə depressiv disskurs deyirik. Depressiv disskurs yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi göstərənlər sistemidir. Depressiv disskurs genodisskursun mərkəzindəki Ata simvolunun (oxu:enerjisinin) axtalanmasından yaranır. Kristeva da deyir ki. “Göstərilənin inkarı, onun “güvəndiyi” ATA fenomeninin inkarından doğur.”. Franklın əsərlərinin birində oxumuşdum ki, bilmək, öyrənmək özünümüdaifə inistinktindən meydana gələn bir eyləmdir. Genodiskurda göstərənlər göstərilənin məna sayrışması, Atanın sifətləridir. Depressiv disskursda isə ATA axtalanıb və öldürülmüş, qətlə yetirilmiş Tanrıya çevrilib. Artıq ondan heç nə törəməyəcək, buna baxmayaraq ərşə çəkilmiş ATAnın yerini günah doldurur. Atanı axtalayan göstərənlər üçün artıq iki təkanverici qüvvə var: günah və arzu. Bu iki qüvənin birgəliyi isə şiddət və səksəkə (şübhə) doğurur. Məsələn, Sarah Kanenin “Bləsted” adlı pyseində “jurnalist Yan sevgilisi Catla Lidsdə bir otel otağındadır. Yan Catı özüylə cinsi əlaqəyə girmyə razı sala bilmir və onu zorlayır. Otağa silahlı əsgərin girməsiylə səhnə məkanı dönüb Bosnya olur. Cat otaqdan qaçır. Əsgər Yana müharibədə yaşadığı və yaşatdığı insanlıq dışı hadisələri danışır. Sonra Yanı zorlayır, onun gözlərini çıxarır, yeyir və intihar edir. Cat özünə hansısa qadın tərəfindən əmanət edilmiş bir uşaqla geri dönür. Uşaq artıq ölüdür. Cat uşağı dəfn edir. Cat otaqdan çıxdıqdan sonra Yan körpəni dəfn olunduğu yerdəın çıxarır və sanki yamyamlaşaraq ondan bir dişlək alır. Cat bədənini pul qarşılığında başqa adamlara sataraq əldə etdiyi yeməli şeylərlə geri dönür və Yanı yedirir. Pyes Yanın “Təşəkkür edirəm!” sözləriylə bitir.” 

Burada birinci diqqətimizi çəkən şey əsgərin içəri daxil olmasıyla məkanın Leedsdən Bosnyanın müharibə meydanına çevrilməsi məsələsidir. Məkanın belə hızla dəyişməsi o deməkdir ki, məkan yoxdur. Məkanın yerinə məkan-simulyakr: spektral məkan. Simulyakr, yəni postmodern işarə. Bodriyar deyir ki, simulyakr olmadığını gizlədən gerçəklikdir. Kanenin “Bləsted” pyesində məkan yoxdur, amma müəllif məkanın bu yoxluğuna “Leeds”, “Bosnya” adları qoymaqla onun yoxluğunu ört-basdır eləyib. Konkret məkan koordinantları bəlli olmayan bir axın, yaxud sayrışmayla əvəz olunur. Postmodern teatrda teks anti-xronotopdur.

Buradakı ikinci mətləb isə bədən və ona olan münasibətdir. Fikir verdizsə, pyesdən təqdim etdiyimiz parçada nə qədər bədən var idisə, hamısı parçalandı, hamısı təhqir olundu. Bədənin parçalanması nədir?..Nəyə işarədir. Bu hər şeydən əvvəl parçalanmış, çilinklənmiş bilincə işarədir. İkincisi, bədənə şiddət dərk olunmuş günahın və bundan doğan peşimanlığın işarəsidir. Ən kəskin formada əsəbləşən və peşiman olanda nə edirsiz?.. Ən azından əlinizlə dizinizi döyəcləyirsiz, yaxud yüngülcə də olsa dodağınızı çeynəyirsiz. Atanı axtalamış və öz dayaq nöqtəsini itirmiş bilinc də bədəni parçalamaqla günahını yumağa çalışır. Bədən ruhla Tanrı ( axı axtalanmış ata özünü Tanrıya çevirib) arasında bir bərzəxdir (oxu:maneədir) Bədəni parçalamaq, ondan qurtulmaq tanrıya gedən yolun başlanğıcıdır. (İmam eşqiylə özlərini zəncirləyən “müsəlman”ları xatırlayın...onlar nə edirlər?).  Bədən yarılır ki, ruh zühur eləsin. Təsadüfi deyil ki, Leman özünün “Postdramatik teatr”ında “ “yarılma” (rupture) terminini düz 17 dəfə işlədir. Modern sonrası teatr modern teatrın gələnəksəl düzənini yararaq “gerçəkliyi” üzə çığarmağa çalışır. Bu gerçəklik apokalipsisdir. (Məhşər ayağına axan işarələr (insan, materiya, varlıq) artıq heç nə düşünmür, heç bir iradələri yoxdur, tövbə də qəbul olunmur...sadəcə peşimanlıq və şiddət var, başqa heç nə yoxdur-D.Y) Leman bu apokalipsisi belə ifadə edir: nə qədər zəifləmiş olsalar da dramatik “orqanizm”in orqanları və “budaq”ları hələ də mövcuddur və sözün hər iki mənasında yarılmış bilinc (yaddaş) sferanını yaradır. 

Deməli, depressiv disskursun vektorları teatrı yenidən ayin gerçəkliyinə yönəldir. Bu növ disskurs Tanrını öldürüb qəbri başında zırıldayan nihilist bilincin faktıdır. Xatırlayın, Niççeni ki, onun mətnlərinin alt yapısı bu zırıltıdan başqa bir şey deyil. Demək, depressiv disskurs Atanı parçalamış bilincin tövbə mətnidir. Belə olan halda tamaşanın eyləmlər “zənciri” ritual məntiqi ilə qurulur. Leman da deyir ki, “mərasim sosial hadisə olan və çox güman ki, hafizələrdən silinmiş dini və kult kökənlərindən dönmə teatrın təbiətində var. Ancaq postdrmatik teatr (oxu: modern sonrası teatr- D.Y) bu dini mərasimin rəsmi məqsədindən arındıraraq onu, sadəcə olaraq, estetik özəlliyə çevirir” 

Depressiv disskurs özünə qapanmış tekst yaradır. Dedik, bu ona görədir ki, həmən tekstin ümimi məkanı parçalanır və bu parçalanmış məkanın çilinkləri hər biri özlüyündə özünə qapanıb monada çevrilir. Delyoz Antonen Artodan təsirlənərək bu tip məkan modelinə şərti olaraq ORQANSIZ BƏDƏN deyirdi. “ “Orqansız bədən” qavramı fərdiyyətdən öncəki bədən obrazını ortalığa çıxarmağa hesablanmış bir yazı konsepsiyassından itələnərək biçimlənib. Orqansız bədən bədənin yaranmasını orqanizmin bütövlüyünə bağlı dünyaduyumla əlaqə qurmadan düşünməyi, təsəvvür etməyi nəzərdə tutur. Bu maddənin formalaşmasından əvvəlki “bədən”dir. A.Arto bədənsəl varolmanı hər cür “xarici əlaqə”lərdən və bağlantılardan imtina edərək  maddənin immanent səviyyəsinə çıxarır və bədənin “orqansızlığı”nı  sözlərin xaotik “düzümü” ilə ifadə edir.   Orqansız bədən  beynin  bütün orqanları vahid mərkəz ətrafında birləşdirib, pramida düzümündə sıralamasına etiraz kimi ortaya atılır.

Arto şeirlərinin birində deyir ki, Ağız Yoxdur, Dil Yoxdur, Dişlər Yox...Qırtlaq Yoxdur, Qarın Yoxdur, Anus Yoxdur! Mən özümü yenidən yaradacağam!
 Delyoz deyir ki, orqansız bədən orqanlara yox, orqanların orqanizm deyilən düzümünə qarşıdır. O, məkanı bu və ya digər dərəcədə dolduracaq “ materiya”nın istehsalından ibarətdir. 

“Anlamın məntiqi” kitabında Delyoz, həmçinin, yazır ki, “orqansız bədən” özünü yazı yoluyla bəyan edir. Burda orqanlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş təyinatından qoparılır, düzən dağıdılır. Bu cür fövqəlbədəndə orqanlar pozisiyadan superpozisiyaya keçirlər. Hərəsi bir makinadır və heç bir mərkəzə bağlı deyillər. Arto da Delyoz da “orqansız bədən” qavramıyla ağlın (loqosun) diqtəedici təsirinə qarşı çıxır və onun ierarxik çərçivəsini dağıdırlar. Orqanların superpozisiya vəziyyəti əvvəlki formanı, yəni ənənəvi məkanı dağıdır. Xatırlayaq, Aydın Talıbzadənin “Messi və Səddam” adlı “qeyri-adi əhvalat”ının qarnını kəsib bazarda satışa çıxaran qəhrəmanını ki, qarnını əvvəlki pozisiyasından qoparıb superposzisiya vəziyyətinə gətirir. Bəs O, gerçəkdirmi? Xeyr! O, sadəcə olaraq Talıbzadənin “orqansız bədən”ə çevrilmiş bilincindən sıçrayan sözlərin məkanda heterogen düzülüşündən başqa bir şey deyil. Yenə də postmodern “çılğınlıq dili cızığından çıxarır”. Postmodern çılğınlıq fərdin arzulamaq ehtirasından yaranır. Orqansız bədəndə bütün orqanlar öz əvvəlki funksiyalarından qopub yenilənirlər və arzu makinalarına çevrilirlər. Bu makinalar isə formanı yeyib həzmdən keçirirlər. Onlar heç vaxt doymurlar. Loqos-məkan parçalanır və işarələr yazı-məkanın sonsuzluğuna dağılır. Sözlərin isimlərin bu cür düzülüşü utopik məkan yaradır. Bu məkanda artıq hər şey başlanğıc formasındadır. Burdan o yanası yuxudur, xəyaldır...”distentio anime”dir.

Genodiskurs orqanik bədəndir, depressiv disskurs inorganik. İnorqanik bədən  postmodern tekstin həm  arxetipi, həm düzümü, həm də ümumi obrazıdır. Genodisskur aristotelçi düşüncənin təqdir etdiyi dramaturji qurğudur ki, burada faktlar və hadisələr determinist əlaqələrlə bir-birinə bağlanıb vahid inkişaf xəttini yaradır. Xarakter hadisələr zəncirinə (mythos) və təklif olunmuş vəziyyətlərə tabe edilir. Bu tip disskurs özlüyündə “təbiətin və bilincin təqlidi”dirsə, “depressiv disskurs” öz spektrallığı ilə metanın  və bilincsizliyin təqlididir. Genodisskursda təsadüflərə, anlaşılmazlıqlara yer yoxdur, bu tip mətnlərdən, bəzən, bir cümləni, hətta bir sözü çıxarsan hadisələr zəncirini zədələyə və eyləmçi personajın ümumi ali məqsədinə xələl gətirə bilər Depressiv disskurs isə daim hərəkətdə olan rizomatik sistemdir. Heç bir teleonomik yükü və istiqaməti olmayan (teleonomiya – konkret məqsədə yönəlmiş bilgi –D.Y), söz və fikir, daha doğrusu, fikirsizlik axınıdır. Genodisskurs personajın  konkret obyektə yönəlmiş eyləm , depressiv diskurs isə assosiativ plan yaradır. 

Postmodern tekst depressiv diskursun məkan-materiya həllidir. Postmodern teatrın dili  subyektin travma və arzularını şifrəyələn, yəni ki, konkret mənadan və mesajdan arınmış abstrak işarələr (göstərənlər) sistemidir. Klassik teatrda tamaşanın irili-xırdalı bütün elementləri məntiqə dayalı bağlarla sintez edilib bütövləşirsə, postmodern teatrda bu yuxu məntiqindən doğan xəyali “bütövləşmə” ilə əvəz olunur. Bu xəyali “bütövləşmə” dekonstruksiyanın kollaj-montaj prinsipiylə qurulur. 

Yuxarıda postmodern mətnin təbətini açıqlamaq üçün qondardığımız fikirləri sübuta yetirmək üçün müasir dramaturgiyadan və teatr nəzəriyyəsindən qalaq-qalaq misallar gətirə bilərik. Məsələn, David Barnett Sarah Kanın “4.48 Psychosis” pyesini şərh edərkən deyir:” Alternativ olaraq bu mətnləri ruhi pozuqluq haqda kollaj adlandırmaq olar.” 

Graham Saunders isə bu tip söyləmlər üçün yazır: “Burada söyləmlərdə dil gerçəklik, fantaziya, fərqli ruh halları arasındakı sərhədləri göstərmək üçün istifadə edilir. Bu disskurs monoloqlardan doktor-xəstə danışığına, tibbi anket və klinik sənədlərədə istifadə edilən dildən papulyar “fərdi inkişaf “ kitablarından götürülmüş mətnlərə, Vəhy kitabından ilham alan apokaliptik obrazlardan iştirakçıların dedikləri mənasız mətn və rəqəmlərə qədər dəyişir.”