Vüsalə İbrahimli: Ceyhun Dadaşovu bir az da öz dilindən tanıyaq.

Ceyhun Dadaşov: Mədəniyyət və İncəsənət universitetinin teatr rejissorluğu ixtisasını bitirmişəm. 2004-cü ildə bakalavr, 2006-cı ildə magistr pilləsini. 2000-ci ildən Pantomima teatrındayam. Səhv etmirəmsə, rəsmi olaraq 2003-cü ildən çalışıram, amma tələbə kimi teatra gəlməyim 2000-ci ildə olub, yəni, birinci kursdan.

Hazırda isə Pantomima teatrının quruluşçu rejisssoru, baş rejissor vəzifəsini icra edən. Teatrın bədii rəhbəri Respublikanın Xalq artisti Bəxtiyar Xanızadədir. Yaradıcı məsələlərlə məşğul olan ikinci adam, quruluşçu rejissor isə mənəm. Eyni zamanda, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin müəllimi – həm aktyor sənəti üzrə, həm səhnə hərəkəti, həm də qılınc döyüşü fənləri üzrə. Bununla yanaşı, müxtəlif teatrlarda, faktiki olaraq son dövrdə Gənc Tamaşaçılar teatrında iki tamaşada plastik həll üzrə rejissor işləmişəm. Mehriban Ələkbərzadənin “Kod adı: V.X.A.” və Elşad Rəhimzadənin “Mauqli” tamaşasında. Yəni dəvətlə hansısa teatrda plastik həllə də məşğul oluram. Belə.

Nərminə Kamalova: Ceyhun Dadaşov daha çox rejissordur, yoxsa aktyor?

C.D.: Hə, bax, mən bura bir variant da əlavə edirəm. Rejissordur, aktyordur, pedaqoqdur? Çünki üçü də mənim üçün maraqlıdır, amma faizlə bölsəm, daha çox rejissordur. Hətta aktyor kimi tamaşa oynayanda da beynində rejissorluq edir. Rejissora mane olmadan nələrsə etməyə çalışır. Pedaqoq kimi fəaliyyət göstərəndə də nəsə rejissorluq etməyə çalışır. Deməli, rejissorluq üstünlük təşkil edir. Lakin baxır hansı mühitdədir. Əgər aktyor olaraq rejissorla işləyirəmsə, orada daha çox aktyoram və bütün rejissorluğumu qoyuram kənara, çünki mane ola bilmərəm. Tələbə ilə işləyirəmsə, orada nə aktyoram, nə rejissor. Mən orada pedaqoqam. Yəni, mənim rejissorluq etməyim orada önəmli deyil. O tələbəyə böyük bir şey verməyəcək. Amma rejissoramsa, artıq rejissoram. Qlobal götürəndə rejissor ağır gəlir (Gülümsəyir).

V.İ.: Rejissorluq ağır gəlirsə, söhbətimizi bu sualla davam etdirək. Rejissoru olduğunuz "Şinel" tamaşası II 4.4 festvalında 1-ci mükafatı qazandı. Gec də olsa, təəsüratlarınız maraqlıdır.

C.D.: Belə deyim, əslində, o tamaşanı işlədiyimiz aktyorlardan ikisini – Elnur İsmayılovu və Əli Əlizadəni çıxmaq şərti ilə, digər aktyorlar heç vaxt plastik tamaşa ilə məşğul olmayıblar. Onların içindən təkcə bir nəfərin, bu mənada, bəxti gətirmişdi. Biz 2019-cu ildə pandemiyadan əvvəl İncəsənət universitetinin tarixində ilk  dəfə olaraq plastik tamaşa qurmuşduq. Təəssüf ki, bir dəfə oynaya bildik, sonra pandemiya düşdü. Həmin tamaşada yalnız o işləmişdi, başqa heç biri.

“Şinel” tamaşası 23 nəfərlik heyətdən ibarət idi. Biz tamaşanı quranda qətiyyən festival haqqında düşünməmişdik. Keçən mövsümdə tamaşanı qurmağa başladıq və bitirdik, lakin premyerasını eləmədik, çünki hər tamaşanın təhvil rübü var. Biz, sadəcə, tez bitirdik, ictimai baxış etdik. İki dəfə Mədəniyyət Nazirliyinin iştrakı ilə ictimai baxış oldu. Ondan sonra oynamadıq və festival, qalib olmaq haqqında isə heç düşünmürdük. Bizə festivalda iştirak etmək təklifi gələndə məmnuniyyətlə razılaşdıq. Festival bitəndən, artıq İsrafil İsrafilovun, Aydın Talıbzadənin, Cahangir Novruzovun, Mehriban Ələkbərzadənin, Əli Əmirlinin fikirlərini eşidəndən sonra dedik ki, “aa, deyəsən yaxşı tamaşa alınıb”. Bu gün Azərbaycanda barmaqla sayılacaq teatrşünas var və onlardan ikisi orda idisə və tamaşanı bəyəndisə, bu bizim üçün göstərici sayıla bilərdi. Xoş təəssürat idi, təbii ki, elə insanların sənin işini bəyənməsi xoş təəssüratdır. Aydın Talıbzadə, səhv etmirəmsə, 2010-cu ildə belə bir fikir demişdi: “fəlsəfə qurulmalı deyil, bədii əsər elə qurulmalıdır ki, oradan fəlsəfə doğsun”. Bu fikir mənim əsas tutduğum fikirlərdən biridir. Elə bir insandan tamaşa haqqında müsbət rəylər eşitmək, təbii ki, sevindirici hal idi.

N.K.: Festivaldan, birinciliyinizdən söz düşmüşkən, birinciliyinizin teatrınıza nə kimi təsirləri oldu?

C.D.: Bəxtiyar müəllimin bir sözü ilə başlayım... "Uğurunuza görə çox sevinməyin, uğursuzluğunuza görə məyus olmayın". Yəni uğura görə sevinmək, onun ardınca getmək və uğursuzluğa görə pis olmaq insanı uçuruma aparır. İlişirsən və həmişə qalırsan orda. Birinci olmağımız teatrda heç bir dəyişiklik etmədi. Yəni bu belə bir şey deyildi ki, “ahaaa, vəssalam, qalib olduq və bitdi”. Yəni, hədəf festivalda qalib olmaq deyildi, heç vaxt da olmayıb. Bu uğurun, yaxud uğursuzluğun teatra mənfi, ya da müsbət təsirindən söhbət gedə bilməz. Uğursuzluq bizi, sadəcə, bir az özümüzə gətirə bilər ki, “bir az düşünmək və toparlanmaq lazımdır". Uğur isə buna gətirə bilər ki, “aaa, yaxşıdır, tamam”. İndi davam etmək lazımdır, orada ilişib qalmaq olmaz. Ona görə də teatra, böyük mənada, təsir etmədi. Nə aktyorlara, nə teatra, nə yaradacılıq prosesinə. Hər şey olduğu kimi davam edir.

N.K.: Bəs, teatrın binasına? Cahangir Novruzovun gözlənilməyən  çıxışı gurultulu alqışlara səbəb olmuşdu...

Baxın, bu artıq Nazirlik işçilərinə, bu işi edə biləcək səlahiyyətdə olan adamlara veriləsi sualdır. Yaradıcı adam kimi burada deyim ki, "bəli, olacaq", mənim bunu deməyə haqqım yoxdur. "Olmayacaq" - bunu da deməyə haqqım yoxdur.  Mən də sizin kimi...

Biz də bilmirdik, birdən-birə durdu, gəldi və elan etdi. Siz necə eşitdinizsə, biz də elə eşitdik. Yenə də siz necə gözləyirsinizsə, biz də elə gözləyirik. Sadəcə, bayaq dediyim kimi, necə ki, festivaldakı uğur təsir etmədi, bu ifadə də bizim işimizə təsir etmədi. Zatən, biz işləyirdik.  Yenə də işləyirik. Sabah təmir olacaq, lap yaxşı, olmayacaq, biz onu oturub gözləyə bilmərik (Gülür).

V.İ.: Festivalda dövlət teatrları ilə bərabər müstəqil teatrlar da iştirak edirdi. Siz müstəqil Rebus teatrının yaradıcısı və rəhbərisiniz. Maraqlıdır, Festivalda Rebus niyə yox idi?

C.D.: Müstəqil teatrlar, onları yaradan insanlar və orada çalışan fərdlərdən, aktyorlardan ibarətdir. Misal üçün, Yuğ  teatrı Vaqif İbrahimoğlu və onun ətrafına cəm olan aktyorlardan, Pantomima teatrı Bəxtiyar Xanızadə və onun ətrafına yığılanlardan, Kamera teatrı Cənnət Səlimova və onun ətrafındakılardan ibarət idi. O dövrdə yaradılan teatrlar sonradan dövlət teatrı oldu.

Bu tip teatrlar onların rəhbərləri və orada olan adamlardan ibarətdir. Rebusu yaradanda mənim yanımda Əli Əlizadə, Elnur İsmayılov və digərləri olub. Onlar da mənimlə birlikdə Pantomima teatrına gəldisə, biz artıq bura keçmiş sayılırıq. Rebus ona görə yaranmışdı ki, biz teatrdan uzaqlaşıb tamam başqa tamaşalar qurmaq, başqa istiqamətdə işləmək istəyində idik. Sonra Bəxtiyar müəllimdən dəvət alıb Pantomima teatrına qayıtdıq və burada tamaşa qurmaq, istədiyimizi etmək şansımız yarandı. O baxımdan, mənim həm burada, həm də Rebusda fəaliyyət göstərməyim mənasız oldu. Buna görə də Rebus artıq iki ilə yaxındır dayanıb.

V.İ.: Bu gün Pantomima teatrını yaşadan nədir?

C.D.: Pantomima teatrını yaşadan həmişə öz işi ilə məşğul olması, kənar işlərə qoşulmamasıdır. Yəni, mənim rejissor kimi vəzifəm nədir? Tamaşa qurmalıyam, aktyorla işləməliyəm, aktyor yetişdirməliyəm. Aktyorun vəzifəsi nədir? Gəlib məşq eləməli, öz üzərində işləməli və tamaşada oynamalıdır. Pantomima teatrını formada saxlayan həmişə bu olub. Bu teatrda aktyorlar heç vaxt boş qalmırlar. Aktyor boş qalanda başqa şeylərlə – teatra, yaradıcılığa aid olmayan işlərlə məşğul olur. Bu gün İncəsənət universitetinin bufetinə baxanda orada heç bir işi, tapşırığı olmayan, dərsə girməyən adamları görürük. Təbii ki, fasilədə hamı gedib çay içməlidir, nəsə yeməlidir. Mən də düşürəm bəzən, çay içirəm, bir şey yeyirəm. Amma bütün günü gəlib yalnız bufetdə söhbət etmək işsizlikdəndir. O adamların tapşırığı olsaydı, orada vaxt keçirməzdi. Yəni özü üçün ha, demirəm, müəllim tapşırıq vermir. Onlar düşünür ki, hər şey əladır. Pantomima teatrında heç kim, heç vaxt hər şeyin əla olduğunu düşünmür. Həmişə məşq etməyə, üzərində işləməyə nəsə tapşırıq var. Vacib deyil ki, tapşırıq kənardan verilsin, özü bilir ki, nəyin üzərində işləməlidir – hansı cəhəti zəif, hansı cəhəti güclüdür. Bu teatra məhz sənətlə məşğul olmaq istəyənlər gəlir. Mən həmişə deyirəm, aktyoru teatrda saxlayan məvacib deyil, zatən hamı teatrın məvacibin bilir. Bu gün aktyoru teatrda saxlayan onun çalışmaq istəyidir, yaradıcılıqdır.

N.K.: Sənətdən, teatrdan danışırıq. Teatr və tamaşaçı münasibətindən danışa bilərik?

C.D.: Əlbəttə.

N.K.:  Ümumiyyətlə, teatrlarımız  tamaşaçılarla düzgün münasibət qura bilir? İstədiklərini onlara çatdıra bilir? Ya da tamaşaçılar çatdırılanı (həqiqətən də) ala bilirmi?

C.D.: Sual belə geniş oldu. Mənim Musiqili Teatr və tamaşaçı, Akademik Milli Dram Teatrı və tamaşaçı, Opera Balet Teatrı və tamaşaçı istiqamətində cavab verməyim düzgün olmaz. Mən onların tamaşaçıları ilə münasibətini və kontaktını bilmirəm. Mən bu dəqiqə Pantomim teatrı və tamaşaçı mövzusunda danışa bilərəm. Gənc Tamaşaçılar Teatrı və tamaşaçı deyə bilərəm, çünki o teatrın içində çox olmuşam.  Əslində, bu gün tamaşaçılarla teatr arasında müəyyən qədər sərhəd var. Amma sonuncu tamaşa – Mehriban Ələkbərzadənin "Kod adı: V.X.A." tamaşası, bu mənada, istisnadır. Dörd saat yarım gedən tamaşadır. Zalda tamaşaçıları görürsən, yəni rəyləri, fikirləri eşidirsən, oxuyursan və görürsən ki, yox, hələ də teatr tamaşaçısı var. Məsələn, “Şinel” tamaşası...  O qədər baxmaq istəyən var ki...

Baxırsan ki, hə, tamaşaçı var. Bu gün sosial şəbəkələr aktiv yayılıb. Bu qaçılmazdır. Biz əlaqəni tamaşaçılarla o müstəvidə qurmalıyıq. Yəni, reklam, ünsiyyət o müstəvidə olmalıdır. Tamaşaçını o platformalardan cəlb etmək lazımdır. Elektronika-filan saymıram deyib, kənara çəkilib oturmaq olmur. Bir də tamaşaçının da müəyyən tələbatları var. Hamını da eyni dərəcədə razı salmaq olmaz. Misal üçün, elə tamaşaçı var ki, uzun tamaşaya baxa bilmir, elə tamaşaçı var ki, o məhz uzun xronometrajlı tamaşanı istəyir, elə tamaşaçı var ki, bu günün müasir ritminə uyğun, temporitmi yüksək tamaşa istəyir, elə də tamaşaçı var ki, daha lirik, dramatik, belə ağır tamaşa istəyir. Yəni, zövqlər fərqlidir və tamaşaçı ilə teatr arasındakı ünsiyyət zəifləsə də, hələ də davam edir. Amma bir şey deyə bilərəm, əvvəlki dövrlərə, illərə baxanda zamanla teatr-tamaşaçı məsələsi qismən düzəlib. Bu gün teatrlarda gənclər çoxalmağa başlayır. Bu isə o deməkdir ki, gələcəkdə teatr, ən azından, 30 il özünü sığortalayır. Çünki o gənclər yaşlaşacaq və estafet davam edəcək. Mən ümid edirəm ki, gənclər başqa gəncləri də teatra cəlb edəcək. 

N.K.: - Biz də ümid edirik.

C.D.: Ümid edirik, əlbəttə.

V.İ.: Bir yazınızda oxumuşdum. Yazmısınız ki, Stanislavskinin adından xəbərdar olan hər kəs onun köhnəlib-köhnəlməməyi ilə bağlı fikirlər yürüdür. Bu şəxsləri tənqid etmisiniz. Bəs, siz bu sistemə bələd olan bir şəxs kimi nə deyə bilərsiniz? Sizcə, köhnəlib ya yox?

C.D.: Yox. Mən Stanislavski sistemini köhnəlmiş hesab etmirəm. Yeri gəlmişkən, belə bir məqam var ki, mən bunu həmişə demişəm, deyirəm və arxasında da dururam ki,  Stanislavskini tənqid edən tələbələrin 90 faizi, onlara informasiya verən İncəsənət universitetinin müəllimlərinin 50-60 faizi onu axıra qədər oxumayıblar. Maksimum oxuyublar “Mənim səhnə həyatım” və yaxud kiminsə Stanislaviski haqqında yazdığı fikirləri, ən yaxşı halda 1-ci və 2-ci cildini oxuyublar. Stanislavskinin yazıları bir nəşriyyatda 8, bir nəşriyyatda isə 9 cilddən ibarətdir. Bunları oxuyanların sayı çox azdır, təəssüf olsun ki. Oxumadan, bilmədən fikir yürütmək absurddur. Çünki, Stanislavski heç nə yaratmayıb axı, yəni, necə köhnə ola bilər? Stanislavski var olan şeyləri sistemləşdirib və izah edib ki, bunu belə, onu elə etmək olar. Bu gün, guya, müasir sayılan hansı metodu götürək ki, orada aktyor rol üzərində işləyərkən əsəri təhlil etmir? Təhlil edir?  Edir! Əsərin ali məqsədin tapır? Tapır! İdeyasını tapır? Tapır! Ana xəttini tapır? Tapır! Rol üzərində işləyərkən aktyorun kimliyi, hardan gəldi? hara getdi? nə etdi? nə üçün? necə? və s. bu kimi suallara cavab verir? Verir. Bunlar var və hamısı da Stanislaviskidə qeyd olunub. Biz buna köhnəlib deyiriksə, o zaman bu sistemdən imtina etməliyik. Sadaladıqlarıma toxunmadan mənə bir tamaşa təqdim et. Necə edəcəksən? Bunlarsız mümkün deyil. Stanislaviskini bilmədən pisləyənlərdən əlavə bir də bilmədən, bələd olmadan tərifləyənlər, hər şeyi onun adı ilə bağlayanlar da var. Mənim bir yazım da var idi, elə Stanislavski sistemi haqqında. “Stanislavski hərəkətə qarşıdır” ifadəsini  işlədən, “yaşama məktəbi”nin kökündə nə istənildiyini, nə tələb olunduğunu bilməyələrə həmin yazımda konkret hərəkətlə, aktyorun fiziki aparatının təkmilləşməsi və vacibliyi ilə bağlı başqa yerdən yox, məhz Stanislavskidən 18 fakt gətirmişəm.  Xronoloji olaraq ardıcıllıq belə gedir: Stanislavski, Meyerhold, Vaxtanqov, Çexov, Qrotovski, Arto və s. Amma tədris olaraq biz unuduruq ki, Vaxtanqovun dediyi istiqamət – “göstərmə məktəbi” gedir meydan tamaşalarına. Meydan tamaşaları Stanislavskinin təklif etdiyi “italyan qutusu” teatrından köhnədirmi? Köhnədir. Yəni, tədris prosesində bəzən oralara müraciət edib gəlib bura çıxmaq lazımdır. Stanislavskini sona qədər oxumayan müəllimlə, tələbəylə və ya aktyorla Meyerholddan, Qrotovskidən, Brextdən necə söhbət edə bilərəm? Çünki o sistemləşmiş yazını bilmir. Çexovdan necə danışa bilərəm? Çexov Stanislavskinin tələbəsi olub və bəzi şeyləri ondan dəstək alaraq yazıb, izah edib. Mən onunla necə söhbət edim belə olduğu halda?! Yəni, dediyimin üzərində dururam.

N.K.: Əgər bu günün aktyoru, rejissoru, ümumiyyətlə, teatr cameəsinin hər hansı üzvünü yetərsiz bilirlərsə, bunun səbəbini onun təməlində, yəni universitetdə görürlər. Siz pedaqoq olaraq bu haqda nə düşünürsünüz? Problem, həqiqətən, təməldənmi gəlir?

C.D.: Problem təməldən gəlir. Amma təməl universitetdirmi? Mən bir ara belə bir fikir yazmışdım. Status kimi ki, bu günün aktyorunu yetişdirmək artıq gecdir. Biz bu gün sabahın aktyorunu yetişdirmək haqqında düşünməliyik. Bu günün aktyorunu isə dünən yetişdirməli idik. Yəni dünəni buraxmışıqsa, bu günün aktyorunu istədiyimiz kimi tələb edə bilmərik. Biz sabaha hesablamalıyıq. Ona görə də bu gün o problemlər yarana bilər. Kökü haradan gəlir? Misalçün, mən qabiliyyət imtahanında otururam. Abituriyent gəlir ki, uşaqlıqdan aktyor olmaq istəyirəm. Çox gözəl. Hansı tamaşaya baxmısan? Burada hazırlıqlara gəlib, son ayda yəqin müəllim tapşırıb ki, get, filan tamaşaya bax və o da gedib bir-iki tamaşaya baxıb. Yəni, mən necə inanım ki, sən uşaqlıqdan aktyor olmaq istəmisən? Uşaqlıqdan aktyor olmaq istəsən, buna cəhd edərsən, bu yöndə gedərsən. Uşaqlıqdan rəssam olmaq istəyən uşaqlar karandaşı götürür əlinə, nəsə çəkir. Riyaziyyatçı olmaq istəyən bütün günü rəqəmlərlə işləyir. Yəni söhbət ondan getmir, bəlkə də o şüurlu şəkildə onu təyin etmir, intuitiv nəyə marağı yaranırsa, o istiqamətə yönəlir. Baxırıq ki, incəsənət adamları var, uşaqlıqda rəqsə gedib, nə iləsə məşğul olub... Bu səbəbdən onun aktyor olmağı adamı təəccübləndirmir, çünki ömrü boyu buna doğru gedib. Ona görə də yalnız universiteti günahlandırmaq, müəllimi günahlandırmaq...

Müəllimi günahlandırırlar ki, yetişdirmir. Bilirsiniz, universitetdə birinci kursda aktyor sənəti neçə saatdır? Həftədə iki dəfə. Müəllim tələbə ilə aktyor sənətində 4 akademik saat görüşür. Bu bəs edərmi? Etməz. Müəllimlər neyləyir? Dərsdən sonra tələbəni əlavə saxlayır, dərs keçirlər. Şənbə və bazar günləri əlavə çağırırlar. Müəllim bunu etməyə borcludur? Borclu deyil.

Bəs, vicdanla borcludur? Özünü borclu sayır və edir. Yəni birbaşa müəllimləri, tələbələri günahlandırmaq düzgün deyil. Ümumiyyətlə universitet heç yetişdirmir demək, ən azından həmin universitetdən çıxan adamın özünə pisdir. Onda, demək, sən də yetişməmisən. Olmayıb, alınmayıb səndən də. Lakin kimlərsə çıxır. Azdır, bununla razıyıq. Bəs qəbula gələnlər hansı səviyyədədir? Təməl ordan, onun üzərində qurulur da. Bu gün kifayət qədər istedadlı tələbələr var. Söhbət ancaq aktyorluqdan getmir. Rejissorluq, teatrşünaslıq, rəssamlıq və s. Demək ki, nəsə var. Amma problemimiz var? Var! Mən bir müəllim kimi deyə bilərəm: tədris proqramı və dərs saatları...

Tələbə ilə həftədə iki dəfə görüşməklə aktyor yetişdirmək olmur. Müəllim tələbə ilə ən azından həftədə dörd dəfə göruşməlidir. Bunu da müəllim təyin edə bilmir. Müəllim yalnız dərsdən əlavə çağırıb tələbə ilə işləyə bilir.  O da nə qədər zamanı çatırsa, o qədər.

V.İ.: Andre Breton belə bir  ifadə işlədib ki: “Mənə aydın olmayan filosof, yaramaz adamdır”. Bəs, tamaşaçıya aydın olmayan rejissor necə rejissordur?

C.D.: Ola bilər ki, mənə nəsə aydın deyil, o demək deyil ki, bu səhvdir. Bu bir az çox eqolu səslənən ifadədir. Və bir də “tamaşaçıya” yox “tamaşaçılara” olsa, daha düzgün olar. Çünki zalda əgər 50 nəfər tamaşaçı oturubsa, hamısına eyni cür təsir etmək olmur. Belə deyək, auditoriyada 30 tələbə oturub və müəllim danışır, eyni informasiyanı verir. Tələbələr hamısı eyni qəbul edir, başa düşür? Yox. Tələbə vaxtı Tovstonoqovun kitabından belə bir fikir oxumuşdum: “sənətin düşməni rejissurada yalançı novatorluq və əllaməçilik, aktyor sənətində isə arxaizimdir”. Bu məqamla razı olmaq olar. Bəzən əllaməçilik xatirinə nəsə edirlər, yəni yeri gəldi-gəlmədi tamaşalarda rəqs, musiqi, effektlər görürük. Misal üçün, bəzən Azərbaycana xarici tamaşalar gəlir və bizdə qəribə təəssürat var, sanki oradan gələn hər şey yaxşı olur bizim üçün. Baxırsan ki, heç nə yoxdur, sadəcə qəşəng effektlər, gözəl dekor, başqa heç nə yoxdur. Amma biz ona bəh-bəhlə baxırıq, çünki xaricdən gəlib, dadlıdır. Ancaq bizdə kimsə nəsə etdikdə, o dəqiqə fəlsəfi baxışlar, kritika, bir-bir detalına qədər... Onun elədiyinə o qədər göz yumursansa, burdakına da bir az göz yum və nəzərə al ki, onu da insan edib, bunu da. O ki qaldı “mənə aydın deyil”, bu ifadə ilə razı deyiləm. Çünki fikirdə “mən” deyir. Desin ki, “bizə”, “çoxlarına” aydın olmayan filosof yaramazdır. Kimsə fəlsəfə qurur və heç kəsə heç nə aydın deyilsə, bu, əlbəttə, mənasız bir şeydir. Bunun kimə nə xeyri var? Burada biraz “xuliqan”lıq da edə bilərlər, yəni, iki nəfər başa düşdü “ə, gördüz başa düşdük...”, qalanı yox. Bunun biri dostundu, biri qohumun, yəni belə də etmək olmaz. Mən çoxluq etibarı ilə düşünürəm, anlayanlar varsa, bir-iki nəfərin anlamamağı normaldır. Bu məqamda belə bir şey deyim, təəssüf ki, bəzi teatrşünaslar tamaşaya subyektiv yanaşırlar: “mənim xoşum gəlmədi”. Tamaşaçı kimi “mənim xoşum gəlmədi” ifadəsini işlətmək olar. Lakin teatrşünas resenziya yazanda bu ifadəni işlədə bilməz. O, ümumi yanaşmalıdır. Buna görə də məhz o fikirlə razı deyiləm, amma fikrin dəyişilmiş versiyası ilə razıyam.

N.K.: Ekranlarda görünməməyinizin səbəbi? Film təklifləri alırsınız?

C.D.: Əvvəllər bir-iki dəfə çəkilmişəm. Ramiz Həsənoğlunun televiziya tamaşalarında. "Bəylik dərsi", "Mürafiə vəkilləri" və s. 

Nə bilim, yəqin rejissorlar sevmir də məni. (Gülümsəyərək) Çox səmimi deyim, ya da onların fikrincə kameraya yaraşmıram. Ya yaramıram...

Açığı, mən özüm də bir o qədər kinoya maraq göstərib, həsəd aparmamışam. Bir şeyi də deyim, son dövrlərdə elə qiymət deyirəm ki, heç kim məni çəkmir və mənim haqqımda belə bir şey yayılıb ki, o ya çəkilmək istəmir, ya da çox baha qiymət deyir. Hətta deyirlər ki, özü nədir e, o qədər qiymət deyir? Ad çəkməyəcəyəm. Son filmlərdən birinə getdim, çox təriflədilər məni, dəhşət təriflədilər. Bəlkə də o qədər deməyəcəkdim. O qədər təriflədiklərinə görə yüksək qiymət dedim. Sonra da çəkmədilər (Gülürük...).

Əgər mən tərifə layiqəmsə, deməli, mənə pul verməlisən. Vermirsənsə, çəkilmirəm. Başqa bir şey də var. Ya çəkildiyin film çox gözəl olmalıdır ki, sən ona ucuz çəkiləsən. Ya da qonorarı o qədər olmalıdır ki, sabah sənə deyəndə ki, "O nə səviyyəsiz şeydir, danışanda sənətdən danışırsan. O nədir çəkilmisən?" Deyərəm ki, bilirsən nə qədər pul almışam? Sənin bir ilə qazandığın maaşı almışam. Yəni, bir səbəb olmalıdır. Real yanaşmaq lazımdır. Normal. Ya da ki, çəkmirlər, bəyənmirlər, ola bilsin mən uyğun gəlmirəm bu gün Azərbaycan filminə. Ona görə də bu gün yoxam. "Yad" tamaşasından Mersonun bir sözü var. "Açığı, məni bir o qədər də narahat eləmir". Mən bu gün teatrda daha rahatam. Həddindən çox rahatam.

V.İ.: Canlandırdığınız obrazlar arasında prototipiniz varmı?

C.D.: Mən bu suala həm cavab verəcəyəm, həm də cavab verməyəcəyəm. Mən səhnənin nəyini sevirəm? Ümumiyyətlə, teatrın bu tərəfini sevirəm ki, mənim dediyim fikirlərin mənim, ya obrazın olduğunu heç kəs bilmir, yalnız özüm bilirəm. Mən əgər səhnədə… Həqiqətən, bir vaxtlar sevdiyim bir qız var idi, adını deməyəcəm. Onu çox yaxın dostumla gördüm və bunu istədim ki, hamıya deyim. Bax, bu fikir. Siz deyə bilməzsiniz ki, bu mənim həyatımda olan bir şeydir, ya uydurdum. Siz inandınızsa, çox gözəl, deməli, yaxşı aktyoram, inanmadınızsa, düşündüz ki, bu səhnədi, yenə də yaxşı. Ona görə mən səhnədə o qədər rahatam ki, heç bir tamaşaçı mənim oynadığım obrazın, qurduğum tamaşanın hansının, həqiqətən, mənim həyatımdan bir parça olduğunu və yaxud uydurma olduğunu bilmir. Bunu məndən başqa heç kim bilmir, heç vaxt da bilməyəcək. Tamaşada olan prototiplərimi desəm, bu artıq mənim həmin fikirləri açmağım olur. Ancaq elə detallar var ki, onu deyə bilərəm. Müəyyən obrazların düşüncəsi ilə razıyam. Misal üçün “Mən və mən” tamaşası özümün yazdığım, qurduğum, oynadığım mono tamaşadır. Oradakı fikirlərlə razıyam. İnsan başqaları üçün onların istədiyi kimi olduğu müddətcə, yavaş-yavaş onlara çevrilir və öz mənini, varlığını itirir. Bu mənim şəxsi fikirimdir. Amma o fikiri dediyim zaman, içərisindəki etiraflarım, hadisələr və s. mənim başıma gələnlərdir, yoxsa yox? Bu artıq gizlidir.

N.K.: Sizcə, yaxın gələcəkdə teatrın həyatında nə kimi dəyişikliklər müşahidə edəcəyik?

C.D.: Söhbət lokal teatrdan gedir, ya ümumi?

N.K.: Xeyr, ümumiyyətlə...

C.D.: Yəqin ki, dünya teatrlarını izləyirsiniz. Getmək, gəzmək alınmasa da, internet var. Bu gün internetlə hər şey çox rahatdır. Biz tələbə olanda (2000-2004) bizim səyahətimiz yalnız kitabxana, müəllimlər, yaxud festival çərçivəsində olurdu. Bu gün internet dünyaya çıxmağa kifayət qədər imkan verir. Sizə deyim ki, nəinki yaxın gələcəkdə, hər gün nəsə dəyişir və hər gün nəsə yenilik olur. Bəzən biz o qədər geridə qalırıq ki, hətta başqa ölkələrdə baş verən köhnəliyi yenilik kimi qəbul edirik. O qədər mütaliədən, izləmədən uzağıq ki..."Aaa, bu yenilik edir"i ya, yaxşı mənada, deyirlər ki, bu yenilik edir, ya da pis mənada.  Daha izah edə bilmirsən ki, bu yenilik deyil e, sadəcə bizə indi gəlib çatıb, biz indi yoxlayırıq. Teatr canlı orqanizmdir və bütün canlı orqanizmlər kimi mübarizə aparır. Yaşamaq uğrunda! Və aparacaq da. Biz olsaq da, olmasaq da, teatr həmişə yaşayacaq. Fikir versəniz, nələrdən keçib? Yaranandan hansı dövrləri keçib...

Nə müharibələr görüb, nə epidemiyalar görüb, nə savaşlar, nə problemlər görüb. Yaşayır bu gün? Kimsə deyə bilər ki, pis yaşayır, kimsə deyə bilər ki, yaxşı yaşayır, kimsə deyə bilər ki, ümumiyyətlə yaşamır. Lakin faktiki biz bu gün teatr haqqında danışır, onun gələcəyi haqqında düşünürük. Qədim bir Misir fironu haqqında da danışa bilərik, amma o ölüb. Ya da Szin sülaləsi hansı ki, dövrü bitib və artıq mövcud deyil. Onun gələcəyi haqqında danışırıqmı?  Yox.

Biz bu gün teatrın gələcəyi haqqında danışa bilirik. Bu gün biz bununla məşğul oluruqsa, aktyor olan və olmaq istəyənlər varsa, demək ki, bu canlı orqanizm yaşayır.

Hansı dəyişikliklər olacaq, bunu proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Birdən-birə, gözləmədiyimiz anda elə bir sıçrayış ola bilər, biz qalarıq ki, nə baş verdi? Zaman ələyir, tamaşaçının zövqü dəyişir...

Teatr artıq çoxdandır ki, audiovizual olub. Uzun zamandır ki, teatr, tamaşalar müstəqil sənət əsəri olub. Yavaş-yavaş irəli gedəcəyik.  Bu gün teatr texnologiya ilə birləşir və s. demək, bu absurddur, çünki uzun illərdir birləşib. Bizdə yoxdursa, o demək deyil ki, mövcud deyil. Amma audiovizual artıq çoxdan olub.

Mən, əslində, uzun zamandır düşünürdüm ki, tamaşanın müddəti qısalır. "Kod adı: V.X.A." tamaşasından sonra gördüm ki, tamaşaçılar 4 saat yarım tamaşaya baxır. Dünyanı izləyəndə görürsən ki, Romeo Kаsteluççinin kifayət qədər uzun tamaşaları var. Yaxud Yan Fabrın "Olimp dağı". 24 saat gedən tamaşadır və tamaşaçılar baxır. Niyə baxır, bilmirəm, nəyə baxır bilmirəm. Mən baxdım, sona qədər baxa bilmədim. Yəqin, internetdə baxmışam ona görə. Bəlkə, zalda olsa idim, baxardım. Bilmirəm. Lev Dodinin bu gün də 5-6 saat davam edən tamaşaları var.

Qəribədir, bəzən sən düşünürsən ki, artıq  tamaşaçılar o tamaşaya baxmayacaq, ancaq baxanlar tapılır. Texnologiya inkişaf etdikcə – 3D, 4D, 5D, 7D yarandıqca fikirləşirsən ki, artıq camaat teatra getməz. Lakin gedir. Çünki teatr canlı orqanizmdir. Biz də insanıq... 

Dəyişikliklər o qədər olacaq ki... Amma canlı orqanizmin proqnozunu vermək çətindir, özü də şüurlu canlı orqanizmin. Ona görə də bu məqamda proqnoz vermək, məncə, peyğəmbərlik olardı.

Müsahibəni götürdü tələbə-teatrşünaslar:

Vüsalə İbrahimli və Nərminə Kamalova