“Füzuliyə münasibətdə çox böyük səhvini, bağışlanmaz günahını” (Zəkulla Bayramlı) Axundzadəyə bağışlamazdılar, əgər ortalıqda qaranlığa gömülmüş bir zehniyyət faktı olmasaydı, ədəbiyyatın bütün dadını-duzunu Füzulidə tapanların qəzəbindən Axundzadəni heç nə nə xilas edə bilməzdi, nə onun böyük xidmətləri, nə rasional təfəkkürü, nə də Füzulini tənqidindəki həqiqət payı. Həqiqət isə yalnız ondan ibarət deyildi ki, “Füzulidən sonra Azərbaycan ədəbiyyatı getdikcə həyatdan uzaqlaşır, ayağı həyat torpağından üzülür, bayağılaşır, düşkünləşir və çıxılmaz bir tilsim içərisində çırpınırdı” (Cəfər Cabbarlı). Həqiqət həm də ondan ibarət idi ki, ədəbiyyat Füzuli əngəlini aşıb Axundzadəyə çata, dramı doğura bilmirdi.
Orta çağ qaranlığında, dünyanın uzaq guşəsində bədii təfəkkürün divan ədəbiyyatından başqa bir şey yaratmaq şansı varıydımı? Əlbəttə, vardı! Bunu bu qədər əminliklə deyə bilməzdik, əgər Nizami olmasaydı. Nizami isə var idi, yetişmişdi. Özü də nəinki Şərqin, hətta dünyanın qaranlığa gömüldüyü çağda - XII əsrdə. Əlbəttə, bu zamandan baxanda dram çox uzaq üfüqlərdə görünür və ədəbiyyat bu uzaqlığa çatana qədər çox uzun - yeddi əsr yol gedib. Halbuki bu yol daha qısa idi, amma ona görə uzanmışdı ki, bədii söz Nizamidən uzaqlaşıb üzü Füzuliyə doğru yol almışdı, baxmayaraq ki Nizami özündən sonra Füzulini yox, Axundzadəni vəd edirdi.
Nizami elə bir ədəbi potensialın sahibi idi ki, əgər o, dünyanın əyalətində - Gəncədə deyil, mərkəzdə: Antik Yunanda və yaxud heç olmazsa, Romada doğulsaydı, bu enerjidən Antiqona, Medeya kimi dramatik qəhrəmanlar və yaxud “edip kompleksi” kimi hər hansı bir elmi nəzəriyyənin adını daşıya biləcək psixo dramatik durumlar doğa bilərdi. Amma “Coğrafiya alın yazısıdır” (İbn-Haldun) demişlər. Nizaminin də taleyinə Şərqdə doğulmaq, Şərq ədəbiyyatını yaratmaq düşmüşdı, özü də Şərq-islam ədəbiyyatını, Azərbaycan ədəbiyyatını deyil.
O zaman Azərbaycan ədəbiyyatı deyə bir şey də yox idi. Nizaminin doğum yeri, ata-ana kimliyi onun şəxsinin milli kimliyini təyin edə bilər, şair kimliyini yox və yaxud da dilində tapıb düzüb qoşduğumuz türk sözləri milli şüurdan doğan deyil, milli yaddaşdan gələn kəlmələrdir, odur ki, onun doğum dəlillərinin keçərliliyindən, yaxud da dilindəki türk mənşəli sözlərin sayından, hesabından asılı olmayaraq Nizami Şərq-islam zehniyyətinin daşıyıcısı və o, ədəbiyyatın yaradıcısı idi, o cümlədən də Hafiz, Xəyyam, Şirazi.
Onları milliləşdirmək cəhdləri millət eqoları üzərindən edilən səmərəsiz səylərdir. Nizami ilə Xəyyam arasında türk və fars zehniyyəti deyə bir fərq yoxdur, yalnız Nizami Xəyyam zehniyyəti deyə fərq vardır. “Orta çağ Azərbaycan ədəbiyatı fars və ərəb ədəbiyyatlarının təsiriylə inkişaf etmişdir” (Murad Ağayev) fikri də bu baxımdan özünü doğrultmur. Çünki orta çağda Azərbaycan ədəbiyyatı olmadığı kimi ərəb, fars ədəbiyyatı deyə bir şey də yox idi, farsdilli, ərəbdilli ədəbiyyat vardı. Dil ədəbiyyatın ünvanını təyin edə bilməz, ədəbiyyatın ünvanını onun zehniyyəti bəlli edir. O zaman islam coğrafiyasında yazılı ədəbiyyat vahid müstəvidə - Şərq-islam zehniyyəti müstəvisində idi. Odur ki, Azərbaycan ədəbiyyatı fars və ərəb ədəbiyyatının təsirində deyildi, azərbaycanlı yazarlar fars və ərəb yazarları ilə birlikdə bu ədəbiyyatın yaradıcıları və Şərq-islam zehniyyətinin daşıyıcıları idilər.
Bu zehniyyətin hökm sürdüyü çağların və yerlərin isə hakim bir janrı vardı poeziya! Bu janr öz yerini yalnız o zaman güzəştə getdi, daha doğrusu, getmək məcburiyyətində qaldı ki, Şərq-islam zehniyyətinin minillik hökmranlığı yeni düşüncə axınlarının təsiri və təzyiqləri qarşısında laxlamağa başladı, sonucda isə ədəbiyyatda tamam yeni bir janr - dram doğdu.
Bu janr niyə məhz bu zamanda doğdu, niyə o, Şərq-islam ədəbiyyatının minillik təcrübəsində var ola bilməmişdi? - sualına bunun üçün zəruri şərtlər və şərait yetişməmişdi cavabını vermək olar. Amma məsələ burasındadır ki, şərtlər heç vaxt öz-özünə yetişmir, yetişdirlir. Bütün inqilablar, siyasi, sosial, mədəni sıçrayışlar ilk olaraq zehinlərdə doğmuş, toplumun içinə sızıb zehniyyət şəkli aldıqdan sonra isə hərəkətlənmələr yaratmışdır. Fransa XVIII əsrdə filosoflar çağını yaşadıqdan sonra nəinki özünün, bütün bəşəriyyətin taleyini yenidən yazan bir inqilab doğurdu. “Böyük insanlar Fransada şüurları yaxınlaşan inqilab üçün maarifləndirdilər” (K.Marks). Böyük Fransa inqilabı Dekart, Volter, Russo kimi filosofların əsərlərində, XX əsr Rusiya inqilabı isə XIX əsr rus ədəbiyyatında yetişmişdi. “İran inqilabının mənəvi atası isə Axundov sayılır” (Yaşar Qarayev).
Bəs Şərq humanitar fikri minilliyə sığan bir zaman ərzində niyə yeni bir zehniyyət doğura bilməmişdir? - sualına bu minilliyin fəlsəfəsi ilə yanaşı, ədəbiyyatı da cavab verə bilər, ona görə ki Şərq humanitar fikri o dönəmdə özünü ən çox bədii sözdə ifadə edirdi. Bu suala ədəbiyyatın cavabına keçməzdən öncə onu qeyd edək ki, böyük işlər həmişə böyük ideyalardan doğulur, böyük ideyalar isə böyük zehinlərdə doğur. Belə zehinlər yoxmu idi o zamankı Şərq-islam ədəbiyyatında? Təbii ki, vardı. Amma onların enerjisi poeziyaya dönüşürdü və bu poeziyanın böyük hissəsi ya gül-bülbül şeirlərindən ibarət idi, ya da mücərərəd, mistik düşüncənin simvolikasından. Dogrudur, lirika ilə yanaşı epik poeziya da vardı. Amma bu poeziyada epiklik forma idi, məzmun ola, zehniyyətə dönüşə bilməmişdi.
Orta çağ epik şeirinin zirvəsi “Leyli və Məcnun” lirik zehniyyətdən doğub. Çoxsaylı “Leyli və Məcnun”lar içərisində Füzulinin “Leyli və Məcnun”unu zirvəyə qaldıran da məhz lirik zehniyyətin gücüdür. Bu güc Füzuli qələmində “Leyli və Məcnun” hekayəsini daha mistik, daha duyğusal edir, hətta bu duyğusallıq o mərtəbəyə yüksəlir ki, başına gələcəkləri bilib bu dünyaya gəlişinə ağlamasından başalamış ölüm istəyinin dərhal yerinə yetməsinə qədər Allaha yaxınlıq mərtəbəsinə ucalan ömür yolunda Məcnunun yaşadığı hər şey duyğuların dili ilə dinir, hətta bu duyğular o qədər durulur, o qədər arınır ki, dünyəvilikdən uzaqlaşıb sonunda ilahiləşir, oxucunu bu dünyadan qoparıb ilahi aləmə aparır. Ora isə bu dünya ilə uğraşmayı çox da sevməyən, bütün fikrini-zikrini axirətə bağlayan Şərq insanının ən çox getmək istədiyi yer idi və əslində o, bu yolçuluğa çoxdan, hələ Füzuliyə qədərki poeziyada çıxmışdı.
Nizami isə onu bu yoldan döndərməyə, üzünü bu dünyaya tutmağa çağırırdı, ona görə də Şərq-islam zehniyyətini lirik şeirdən epik şeirə keçirməyə çalışmışdı. Doğrudur, ona qədər də bu ədəbiyyatda epik şeir vardı. Amma Nizami epik zehniyyət formalaşdırmağa cəhd etmişdi, duyğuların dalınca düşən deyil, düşünən, daşınan, dünyanı dərk etmək, dəyişmək istəyən zehniyyət. Ona görə də “İsgəndərnamə” əsərində düşüncə dünyasına - Antik Yunana qayıdış edir. Bu dünyaya qayıdış əsrlər sonra Avropada bəşər tarixinin ən böyük hadisəsini – Renessansı doğuracaqdı. Doğrudur, Nizaminin Antik Yunana qayıdışı Renessansla müqayisəyə gəlmir. Qərbin Antik Yunandan çox uzaqlaşıb özününün qaranlıq çağını yaşadığı XII əsrdə dünyanın çox uzaq guşəsində tamamilə başqa zehniyyət zolağında olan Nizaminin antik düşüncə dünyasının böyük düşünürləri ilə əsərində söhbətləşmək və yaxud bu dünyanı Şərqə daşımaq istəyən Böyük İsgəndərin obrazını yaratmaqdan ötə şansı yox idi. Nizami bu şansdan yararlanaraq həqiqəti müqəddəs kitablarda yox, alimlərin ağızlarında arayır, antik dünyanın yeddi fikir adamı ilə birlikdə yaradılışı sorğulayır, vəhyə sığınmır, zəkaya güvənirdi. Hətta o qədər güvənirdi ki, onun əsərlərində dünyanı fəth edən İsgəndər bir qadının - Nüşabənin, İran şahı Xosrov külüng çalan Fərhadın ağlı qarşısında məğlub görünür. XVIII əsr Avropa aydınlanmasının şüarına dönüşən Kantın “Sapere aude!” (Əqlindən istifadə etmək cəsarəti göstər!) fəlsəfəsi hələ XII əsrdə Nizami qəhrəmanlarının devizydi. Sonrakı əsrlərdə onun səsi eşidilməz oldu, Nizaminin İbn Səlam qarşısnda öz gücünə güvənib cəsarət göstərən Leylisi Füzulidə mistik qüvvələrə sığınan Leyliyə dönüşdü.
Nizami Şərq zehniyyətini, - kim zəkalıdırsa, o qüvvətlidir düşüncəsi, - üzərindən formalaşdırmağa çalışarkən dörd əsr sonra ədəbiyyat “Füzulidə kim dərdlidirsə, o kamildir” (Yaşar Qarayev) qənaəti ilə çıxış etdi. Əslində Füzulini gözəlləşdirən, oxucuya sevdirən də onun fələkləri ahından yandıracaq qədər dərdli olmasıdır. Dərd nə qədər çox idisə, oxucu da bir o qədər çox feyziyab olurdu. Gözəlləşməyin, kamilləşməyin yolunun dərdlənməkdən keçdiyinə inanan ədəbiyyat bu dünyanı o qədər qəmə bürüdü ki, yaşam ağır bir yükə dönüşdü. Bu yükün altında qalan söz şeirin misraları arasında elə tənbəlləşdi ki, burdan çıxıb özünə yeni ədəbi məkanlar axtarmağa heyi, həvəsi də qalmadı. Bütün həvəsi, həsrəti sırtından bu qəm yükünü boşaldacaq ölümə oldu.. “O, (Şərq insanı-A.İ.) ikinci həyatını- yeni həyatını harada isə o dünyada axtarpr. Və o dünyaya tələsir. Lakin hələ “o dünyaya” köçənə qədər bu ikinci nəfəsi – Haqdan başlanan həyatın bu dünyada yaşaması imkanını nəzərdən keçirmir. Bu heç onun ağlına da gəlmir”. (Səlahəddin Xəlilov) Spinozaya görə, azad insanın ən az düşündüğü şey ölümdür, onun fəlsəfəsi ölüm üzərinə deyill, yaşam üzərinə bir təfəkkürdür.
Nizaminin sultanı belə danlmaqdan çəkinməyən Qarısı, Bəhram şahın qarşısına cəsarətlə çıxa bilən Fintəsi, Böyük İsgəndərə etiraza edə bilən qıpçaq ağsaqqalları kimi azad ruhlu obrazlarının uğraşdığı yaşam sorunları sonrakı əsrlər ədəbiyyatında nəinki dərinləşdi, hətta sevgilisinin surətini unudacaq, onun vüsalından imtina edəcək qədər yaşamdan uzaqlaşdı. Bu uzaqlıqda duyğular elə bir üst qata qalxırdı ki, ordan nəinki sorunlar, heç yaşamın özü də gözə dəymirdi. Bütün yaşamını göylərin xəyalına həsr edən Şərq insanı üçün bu qat elə cazib idi ki, onu alt qatda, insani boyutda tutub saxlamağa çalışan Nizamidən uzaqlaşıb ilahiliyin ən yüksək qatına yüksəldəcək Füzuliyə doğru yol aldı. Təbii ki, birdən-birə Füzuli zirvəsinə çatmadı, əsrlərcə ona gəbə oldu və nəhayət, XVI əsrdə Füzulini doğdu. Füzuli isə sözdən elə zövqü-səfa yaratdı ki, bu səfadan dadan hər kəs ləzzətdən elə sərxoş oldu ki, ondan ayıla, ayrıla bilmədi. Bir də yüzillər sonra Mirzə Fətəli öz sərt ritorikası ilə onu tutub silkələməsəydi.
Nə baş verəcəkdi?! Yenə Xəmsədən drama gedən yol uzanacaq, yenə də bu yolun hər dalanında gülün aşiqi bülbülün eşqi yeddi əsr “Xəmsə”nin səhifələrinə bükülüb qalan Nizami qəhrəmanlarının qarşısnda bəndə çevrilib onlara öz varislərini səhnəyə uğurlamaq şansı verməyəcəkdi. Onlar bu şansa möhtac idilər ona görə ki, xəyallarından yerə enib səhnədə hərəkətə keçmək nə əsrlərcə poeziyanın misraları arasında mürgü döyən Şərq insanının marağında idi, nə də ki onun yerə enişini, buranın sorunları ilə uğraşını özü üçün təhlükə bilən Şərq yönətiçilərinin. Əslində Füzulini bu qədər cazibədar edən də bu maraqlar idi. Onların olmadığı yerdə Füzuli o qədər cazib deyil, məsələn, Şekspir Şərq oxucusunun ürəyinə yol tapan qədər Füzuli Qərb oxucusunu fəth edə bilmir.
Ümumiyyətlə, Füzulini sevmək bilməkdən yox, duymaqdan keçir, özü də bu dünyanın ölçülərini aşan duyğulardan, əgər bu ölçüləri aşıb duyğuların durulduğu, ilahiləşdiyi o məkana daxil ola bilmirsənsə, Kəbə halqasına əl uzadraraq Tanrıdan məhəbbətinin səfasını deyil, cəfasını istəyən, onu Leyliyə qovuşdurmaq üçün savaşa atılan Nöfələ qarğış edən, eşqindən dağlara düşən, amma vüsal fürsətində ondan imtina edən Məcnun sənin üçün səfeh aşiqdən başqa bir şey olmayacaq. Bəlkə, elə buna görədir ki, “Romeo və Cülyetta”nın Şərqdə qazandığı populyarlığı “Leyli və Məcnun” Qərbdə qazana bilməmişdir. Çünki Romeo və Cülyetanın yaşantılarını emosional Şərq hiss edə bildiyi kimi, Məcnunun dünyəvi məntiqdən uzaq duyğularını rasional Qərb anlaya bilmir. Hegel: “Şərqin şüur forması Qərbə nisbətən daha poetikdir” deyərkən, yəqin ki, daha duyğusal olduğunu nəzərdə tutmuşdur. Daha duyğusaldırsa, demək ki, daha dərindir, dərinlərə enmək duyğulanmaqdan keçir, düşünməkdən yox Şərq üçün.
Ona görə də düşüncəni hərəkətləndirən Nizami məğlubiyyət, onu tənbəlləşdirən Füzuli isə qalibiyyət qazandı və hələ də bu gün də Nizami məğlub, Füzuli isə qalib görünür. Nə adına verilən statuslar, nə dikilən heykəllər, nə saysız-hesabsız tədqiqatlar Nizaminin qalibiyyəti deyil, qiymətiidr. Bir mütəfəkkir o zaman qalibiyyət qazanır ki, özündən sonrakı nəslin zehniyyətini şəkilləndirə, ən azından onun içərilərinə sıza bilir.
Nizami yaradıcılığı özündən sonra şöhrətlənə də, Xəmsə yazmaq ənənəsini də yarada bildi, amma uğur qazana, öz varislərini tapa bilmədi. Ondan sonra yazılan Xəmsələr Nizaminin təkrarı idi, davamı deyildi. Nizami Nəsimidə, Füzilidə və yaxud mücərrəd, mistik, simvolik bədii ifadələrlərlə dolu divan ədəbiyyatında da davam etmədi. O, özü divan miras qoymamışdı, divan yaratmışdımı, yaratmamışdımı? - əlbəttə, bu başqa bir mövzu məsələsidir, ama ortada olan budur ki, onun ədəbi irsi arasında divan yoxdur, bunun səbəbi təkcə o ola bilməz ki, nəsillər o divanı gələcəyə daşımamışdılar, həm də ona görə ki gələcəyə divan miras buraxmaq Nizaminin marağında olmamışdır. Onun marağında duran məsələləri divanın duyğu darlığı daşıya bilməzdi.
Nizami duyğulanmaq yox, düşünmək istəyirdi və düşünə biləcəyi bir məkan ararkən epik şeirə gəlmişdi, özündən sonra yalnız epik şeir yox, həm də epik zehniyyət miras buraxmışdı. Və bu zehniyyət “Qüvvət elmdədir, başqa cür heş kəs // Heç kəsə üstünlük eləyə bilməz!” deyirdisə, ondan sonrakı ədəbiyyat “Eşq imiş hər nə var aləmdə // Elm bir qiylü-qal imiş ancaq” deyə bəyan elədi. “Dilbərlərin təfəkkürə yox tabı // onların sevdiklri fəqət qəzəli-aşiqanədir” deyərək yolçuluğa çıxan Füzuli divanı isə dünyanı sorub-sorğulayan “Xəmsə” qəhrəmanlarını sanki ədəbiyyatdan qovdu.
Doğrudur, “Rindü-zahid” (Füzuli) əsərində Rindin Zahidə verdiyi cavablar təfəkkürə tabı olmayan dilbərin xoşuna gəlməyəcək qədər zəki idi və “qəzəli-aşiqanə”lərin uyutduğu təfəkkürü oyatmağa qadirdi. Amma oyatmadı, ona görə ki, “qəzəli-aşiqanə”lərdə eşqinin qəminə düşən aşiqin ah-vayının sədasından, bu sədaya səbəb olan Gözəlin hüsnü-camalının tərifinin gurultusundan Rindin daşları dələn bərsiz-bəzəksiz dəlilləri eşidilməz oldu. Əslində Füzulinin özü də onu eşitdirmək marağında deyildi. Rindin düşüncəsi onun yaradıcılığında epizodik idi, odak nöqtəsində deyildi, necə ki Nizaminin odak nöqtəsi eşq deyildi. “Leyli və Məcnun”, “Xosrov və Şirin” kimi məhəbbət dastanlarını yaratsa da, onun yaradıcılığından eşq mövzusu oxucu yaddaşına epizodik şəkildə köçür. Çünki ədəbi enerjisini onu civələndirməyə, duyğuların yeddinci qatına yüksəltməyə sərf etməmişdir. Hökmdardan gələn sifarişlə məcnunluğu ilk olaraq ədəbiyyata gətirsə də, məcnunluq məlum cazibəsini, parıltısını Nizami qələmində qazanmamışdır. Məcnunluq eşqin zirvəsi olduğu kimi məcnunluğun da zirvəsi Füzulidir. “Həqiqətən də Məcnunluq eşqin zirvəsidir. Lakin, digər tərəfdən, həyatda cəfasını çəkməli olduğun, canını fəda etməli olduğun o qədər böyük ideallar var ki! Həyatın bütün mənasının tək bir nəfərə olan eşqlə məhdudlaşması eşqin böyüklüyünə görə yox, ünvanın kiçikliyinə görə absudddur. Sonsuz hissin sonlu varlığa yönəldilməsi sözün müstəqim mənasında məcnunluqdur” (Səlahəddin Xəlilov). Ədəbi enerjini ona sərf etmək, onun üzərindən bir zehniyyət formalaşdırmaq isə daha çox məcnunluqdur.
Məcnunluğu (zehniyyətdə əqlin əngəllənməsini) bir ədəbi dönəm kimi bitirmək asan, ancaq onu düşüncədən silmək, onun formalaşdırdığı zehniyyətdən qurtulmaq isə daha çətindir. Bu çətin işin özülünü məcnunluğun zirvələşməsindən çox öncə Nizami atmışdısa, özünü isə bu zirvədən əsrlər sonra Axundzadə inşa etdi və yüzillərlə küncdə-bucaqda qalan, itib-batan Kefli İsgəndər, Şeyx Sənan kimi məcnunlaşmağa müxalif düşüncələrin səhnəyə yolunu açdı. Onlar yalnız müxalif yox, həm də mübariz düşüncələr idilər. Kefli İsgəndər Şərq-islam zehniyyətinin doğurduğu ölüləri dirildə, Şeyx Sənan isə onun qəliblərini parçalaya bilir.
Sözdən hərəkətə keçən və zehniyyətdə əqli bu qədər önə keçirən tiplər məhz dramda ona görə yarandı ki, heç bir janrın dram qədər onları üzə çıxarmaq potensialı yoxdur. Amma tarix boyu bu janrdan uzq olduğumuz kimi indi də çox zaman onun bu potensialının fərqinə varmırıq. “Musiqi, təsviri sənət və poeziya daha çox duyğulara təsir etdiyi halda, epik bədii ədəbiyyat və onun üzərində qurulan kino sənəti həm də və daha çox dərəcədə düşüncənin, dünyagörüşünün inkişafına yönəldilmişdir. Dramaturgiya və teatrda isə bu nisbət təxminən bərabər olub, hiss və düşüncənin sintezinə əsaslanır” (Sələahəddin Xəlilov).
Bədii söz lirikadan başlayan yolunu dramla deyil, epik janrlarla ona görə davam edib ki, yüzillərlə duyğu dökən bədii təfəkkür üçün birdən-birə düşünmək olduqca çətin, amma yalnız düşünən deyil, həm də duyğulanan epik janr isə daha asan idi. Dram Şərq ədəbiyyatında ona görə ən gec yaranmış janrdır ki, “Şərqdə hiss əqlə yer qoymur” (Sələahəddin Xəlilov). Dramın Şərqə XIX əsrdə - əqlin zehniyyətdə hissin yerini daraltmağa başladığı zamanda gəlməsi də, dünyagörüşünü əqli zehniyyət üzərində quran XIX əsrin böyük düşünürü Axundzadənin qələmində yaranması da, düşüncə dünyası olan Antik Yunanın atributuna çevrilməsi də təsadüfi deyildir, bu janrın düşüncə və dünyagörüşün inkişafı ilə sıx bağlı olduğunu göstərən amillərdir. Elə bu səbəbdəndir ki, dram hələ də zehniyyətini düşünücə və dünyagörüşün inkişafı üzərində deyil, minillik yaddaşdan gələn reflekslər üzərində quran Şərqin bu günə qədər ən uğursuz janrı olaraq qalmaqdadır.
Dinləri, peyğəmbərləri yaradıb yaşadan, öz inancı ilə antik dünyanın ən böyük gücü olan Romanı belə yenməyi bacaran, Antik Yunanın miras qoyduğu sivilizasiyanı bitirib dünyanı qaranlıq çağa götürən Şərq zehniyyəti üzərində Şərqin göbəyindəcə qələbə qazanmaq asan deyil və bu çətin işin altına girən zəkalar Axundzadədən sonra Azərbaycan ədəbiyyatında doğdular və yeni zehniyyət uğrunda böyük işlər gördülərsə də, klassik şeirin cazibəsinin önünə keçə bilmədilər, yenə də biz “Orta əsrlər müsəlman ölkələrinin poeziyası sirlərlə dolu bir kosmosdur, harda ki hər beyt bir ulduza bənzər; onu mütləq kəşf etmək gərək” (Aydın Talıbzadə) deyib müasir dünya ulduzları kəşf etmək uğrunda mücadilə edərkən üzümüzü orta əsrlərə tutub ulduzları o dövrün poeziyasında axtarmağa davam etdik.
